Athyglisbrestur og ofvirkni

Athyglisbrestur og ofvirkni, oft kallað ADHD í daglegu tali, er taugaþroskaröskun. Röskunin kemur yfirleitt snemma fram eða fyrir 7 ára aldur og getur haft víðtæk áhrif á daglegt líf, nám og félagslega aðlögun. Athyglisbrestur og ofvirkni er algerlega óháð greind. ADHD er alþjóðleg skammstöfun og stendur fyrir “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” eða athyglisbrest og ofvirkni.

Hvernig lýsa einkenni ADHD sér?

Þrír meginflokkar einkenna koma fram:Athyglisbrestur kemur fram í því að barnið eða unglingurinn á erfitt með að einbeita sér að viðfangsefnum sínum, sérstaklega ef verkefnið krefst mikillar einbeitingar. Heimanám er þeim oft mjög erfitt. Þau eiga erfitt með að koma sér að verki, eru auðveldlega trufluð og oft hvarflar athyglin í miðju kafi að einhverju öðru og verkefnið gleymist. Athyglisbresti fylgir yfirleitt gleymska og hlustunin er ekki góð. Skipulagserfiðleikar eru nær alltaf fylgifiskar athyglisbrests og oft er tímaskyni áfátt. Þó er athyglisbresturinn ekki alltaf til staðar. Ef verkefnið er nógu spennandi og tilbreytingaríkt, t.d. tölvuleikir, getur komið fram nánast ofureinbeiting þannig að barnið dettur hreinlega úr sambandi við umhverfi sitt. Athyglisbrestur getur haft margvíslegar afleiðingar á námshæfni en hann kemur oft ekki í ljós fyrr en barnið byrjar í skóla og meira fer að reyna á athyglina.

Hreyfióróleiki lýsir sér þannig að börnin eiga erfitt með að sitja kyrr. Þau iða í sæti og eru fiktin og stöðugt á ferð og flugi. Þau tala oft mikið og liggur oft hátt rómur. Hreyfióróleiki er oft mest áberandi á yngri árum.

Hvatvísi kemur þannig fram að börn eiga erfitt með að bíða, þau grípa fram í og ryðjast inn í leiki og samræður annarra. Þeim er hætt við að framkvæma og gera hluti án þess að hugsa um afleiðingar gerða sinna. Það kemur þeim bæði í vandræði og hættu.

Mikilvægt er að hafa í huga að einkennin geta verið mismunandi og mismikil hjá ólíkum einstaklingum og eru breytileg eftir aldri. Hreyfióróleiki er mest áberandi á yngri árum. Oft dregur úr einkennum hreyfióróleika á unglingsárunum en í staðinn kemur innri órói.

Athyglisbrestur án ofvirkni. Sum börn og unglingar eru með mikinn athyglisbrest en óveruleg einkenni hreyfióróleika og hvatvísi. Í þeim tilvikum er um að ræða athyglisbrest án ofvirkni. Þau eru oft mjög hæg og róleg og því er oft talað um vanvirkni hjá þeim. Gera má ráð fyrir að þessi börn og unglingar komi síður til greiningar en börn með mikinn hreyfióróleika sem eru hvatvís. Athyglisbrestur án ofvirkni getur þó haft alvarlegar afleiðingar á námshæfni. Ákveðin gerð minnistruflana hrjáir þessa einstaklinga ásamt kvíða og depurð. Tíðni sértækra námserfiðleika á borð við lestrar- og málörðugleika er há.

Hvað veldur ADHD ?

Orsakir ADHD eru í flestum tilfellum líffræðilegar en rannsóknir benda til að orsaka sé að leita í truflun í boðefnakerfi heila á stöðum sem gegna mikilvægu hlutverki í stjórn hegðunar. Erfðir gegna mikilvægu hlutverki, talið er að erfðir útskýri 75-95% ADHD einkenna. ADHD getur einnig komið fram í tengslum við sjúkdóma eða slys, t.d. höfuðáverka eða áföll á meðgöngu, og hún fylgir oft öðrum þroskatruflunum. Ekki er sannað að börn sem alast upp við slæmar aðstæður eða óöryggi í æsku séu líklegri til að greinast með ADHD ef ekki eru undirliggjandi líffræðilegar skýringar. Hversu mikil áhrif röskunin hefur á líf einstaklings með ADHD og hvernig röskunin kemur til með að þróast orsakast hinsvegar af samspili umhverfis og einstaklingsins.

Meðferð

ADHD er ekki sjúkdómur og því er útilokað að lækna það. Sem betur fer eru þó vel þekktar leiðir til að draga úr einkennum og halda þeim í skefjum þannig að þau valdi ekki alvarlegri félagslegri og hugrænni röskun. Meðferð þarf að byggjast á læknisfræðilegri, sálfræðilegri og uppeldis- og kennslufræðilegri íhlutun ásamt hegðunarmótandi aðferðum.

Mikilvægt er að allir sem koma að máli barns með ADHD hafi grunnþekkingu á einkennum og afleiðingum ADHD. Fræðsla um ADHD fyrir foreldra, kennara og aðra er því með því fyrsta sem huga þarf að. Þá eru meiri líkur á að barnið mæti skilningi í nánasta umhverfi.

• Foreldrar þurfa því að fá fræðslu um ADHD og þjálfun í heppilegum uppeldisaðferðum
• Kennarar þurfa jafnframt að fá fræðslu um ADHD og þjálfun í viðeigandi kennsluaðferðum
• Lyfjameðferð getur auk þess skilað bæði betri líðan og betri námslegri og félagslegri stöðu hjá barni með ADHD

Bestur árangur næst með samþættri meðferð sem þarf að hefjast sem fyrst. Óhætt er að fullyrða að þverfagleg teymisvinna eða samstarf allra þeirra fagaðila og sérfræðinga sem koma að máli barns með ADHD í gegnum reglulega fundi með foreldrum er æskileg og skilar auknum árangri í meðferð við ADHD.

Hvert er hægt að leita?

• Heimilislæknir eða heilsugæslustöð er oft fyrsta skrefið. Þar er ákvörðun tekin í samráði við foreldra um hvort ástæða sé til að vísa áfram til sérfræðinga til nánari athugunar. Það geta verið barnalæknar eða barna- og unglingageðlæknar, sálfræðingar eða aðrir sérfræðingar með sérþekkingu á þessu sviði.
• Sérfræðiþjónusta leikskóla eða sálfræði- og sérfræðiþjónusta grunnskóla.
• Þroska- og hegðunarstöð. Þar er sinnt greiningu, ráðgjöf, meðferð og fræðslu vegna frávika í þroska og hegðun barna. Tilvísunar er þörf. ÞHS er að Þönglabakka 1, sími 585-1350, netfang: throski@heilsugaeslan.is , www.heilsugaeslan.is
• Félagsþjónusta sveitarfélaga getur veitt börnum og fjölskyldum þeirra félagslega aðstoð s.s. persónulegan ráðgjafa og stuðningsfjölskyldu.
• Barna- og unglingageðdeild Landspítalans. Tilvísunar er þörf. Dalbraut 12, sími 543-4300, www.landsspitali.is.
• Ráðgjafarmiðstöðin Sjónarhóll er fyrir fjölskyldur barna með sérþarfir. Þar starfa ráðgjafar sem eru sérhæfðir í málefnum barna með sérþarfir og fjölskyldna þeirra. Þjónustan er ókeypis og tilvísunar er ekki þörf. Sjónarhóll er að Háaleitisbraut 13, sími 535-1900, www.sjonarholl.net.
• Ennfremur er hægt að leita til annarra sjálfstætt starfandi fagaðila s.s. sálfræðinga, félagsráðgjafa, geðhjúkrunarfræðinga, listmeðferðarfræðinga, sérkennara, iðjuþjálfa, námsráðgjafa og heyrnar- og talmeinafræðinga.

Texti fenginn frá ADHD samtökunum. Hvað er ADHD? (adhd.is)