Autyzm

Autyzm jest bardzo zróżnicowany i nie ma możliwości opisania go za pomocą pojedynczego przykładu. Zasadniczo uznaje się, że zaburzenia ze spektrum autyzmu wiążą się z nietypowym rozwojem układu nerwowego, są więc wrodzone. Autyzm wpływa na funkcjonowanie człowieka przez całe życie, choć jego przejawy mogą się różnić w zależności od wieku, umiejętności oraz czynników środowiskowych. Zaburzenia ze spektrum autyzmu są zróżnicowane i mogą być zmienne, np. w przypadku objawów oraz czasu wystąpienia. Ta różnorodność jest niekiedy określana mianem spektrum autyzmu.  

Spektrum autyzmu może obejmować różne pojęcia, lecz wszystkie próbują opisać różne przejawy autyzmu. Mówi się np. o kategoriach diagnostycznych spektrum autyzmu, które są zależne od tego, z jakiej międzynarodowej klasyfikacji korzysta się każdorazowo. Obecnie używa się klasyfikacji ICD-10 (międzynarodowa klasyfikacja chorób), jednak niedługo na Islandii będzie stosowany system ICD-11. Wówczas kategorie diagnostyczne spektrum autyzmu znacząco się zmienią. W wielu krajach używa się klasyfikacji DSM-5, według której definicje autyzmu diametralnie różnią się od podawanych w ICD-10. Niekiedy mówi się również o spektrum autyzmu jako o sposobie, w jaki osoby z autyzmem same opisują swoje objawy i odczucia. Na to spektrum składa się wiele objawów, percepcji oraz odczuć, których nie sposób opisać liniowo, lecz raczej jako koło lub tarczę, jak w palecie kolorów. Przejawy u danej osoby można porównać do odcisku palca – żadne dwa nie są takie same, ponieważ nie ma dwóch takich samych osób.

Diagnoza autyzmu jest wielostronna i ważne, by postawił ją interdyscyplinarny zespół specjalizujący się w autyzmie. W trakcie diagnozy analizowany jest szczegółowo rozwój dziecka od narodzin do chwili obecnej. Należy scharakteryzować zdolności intelektualne oraz rozwój mowy i zapewnić, że korzysta się z uznanych narzędzi do oceny autyzmu. Badanie lekarskie musi być wykonane przez lekarza specjalistę. Niezbędna jest oczywiście również rozmowa z osobą diagnozowaną oraz z jej najbliższymi (zazwyczaj rodzicami lub małżonkami). Diagnoza uwzględnia wszystkie dane dotyczące rozwoju oraz samopoczucia. Należy opierać się na międzynarodowej klasyfikacji, z której korzysta się każdorazowo. Ważne jest również wzięcie pod uwagę różnicowania oraz interferencji, ponieważ bardzo częste u osób z autyzmem są zaburzenia towarzyszące. Najczęstsze zaburzenia powiązane to ADHD oraz lęk.

Autyzm objawia się najwyraźniej w kontaktach społecznych oraz w komunikacji. Osoby z autyzmem mogą mieć inny styl komunikowania się niż osoby niecierpiące na autyzm, co może stanowić wyzwanie. Osoby bez autyzmu postępują według wielu niepisanych reguł społecznych, które są niezrozumiałe dla osób autystycznych. Dobrym przykładem jest zachowanie społeczne polegające na prowadzeniu rozmowy. Podczas konwersacji istotnych jest wiele czynników, np. mowa ciała, wypowiadanie się na przemian, korygowanie nieporozumień oraz wybieranie tematu rozmowy. Osoby bez autyzmu często prowadzą rozmowy o przypadkowych sprawach, zwracają twarz w kierunku rozmówcy i utrzymują z nim w tym czasie kontakt wzrokowy. Natomiast osoby z autyzmem mogą być niechętne względem nawiązywania kontaktu wzrokowego i bardziej zainteresowane rozmową na temat faktów, wyliczeń lub konkretnych zainteresowań. Wiele osób z autyzmem na Islandii woli również rozmawiać i myśleć po angielsku. Osoby autystyczne często również powtarzają się lub używają konkretnych wyrażeń albo scenariuszy, które sobie wizualizują (nazywa się to echolalią). Ton głosu wielu osób z autyzmem może być nietypowy, akcenty stawiane niestandardowo, a głos bywa monotonny. Osoby z autyzmem mogą brać wszystko dosłownie oraz myśleć nieelastycznie, co przejawia się zarówno w rozumieniu, jak i w wypowiedziach. Może to powodować nieporozumienia w kontaktach, szczególnie w przypadku stosowania ironii. Wiele osób z autyzmem myśli i wizualizuje sobie treści w obrazach, więc szkice, grafiki oraz wskazówki wizualne często odpowiadają im bardziej niż język mówiony lub pisany. Kontakty niewerbalne również mogą stanowić wyzwanie, ponieważ osoby z autyzmem mają nietypową lub ograniczoną mimikę i gesty oraz wykazują trudności z odczytaniem mowy ciała innych ludzi. Inny przykład komunikacji niewerbalnej stanowi kontakt wzrokowy. Osoby z autyzmem używają go często w sposób nietypowy, to znaczy albo prawie go nie nawiązują, albo patrzą rozmówcy intensywnie w oczy. Wiele osób z autyzmem ma problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem przyjaźni. Mobbing wobec osób z autyzmem jest niestety częsty i może prowadzić do problemów psychicznych. Sposób komunikacji osób z autyzmem zdecydowanie wyróżnia je spośród innych ludzi, ale należy mieć na uwadze, że nie jest on gorszy. Bardzo istotna jest tolerancja i zrozumienie.

Autyzm charakteryzują jednak nie tylko nietypowe relacje społeczne. Osoby z autyzmem niejednokrotnie mają specyficzne lub przytłaczające zainteresowania, wykazują powtarzające się zachowania, ponadto często wykazują problemy z integracją sensoryczną. Zainteresowania osób z autyzmem są niekiedy nietypowe dla osób w ich wieku, ale nie stanowi to zasady. To, co je charakteryzuje, to, jak dużą rolę odgrywają w ich życiu i wydają się dla nich bardziej istotne, niż dzieje się to w przypadku osób bez autyzmu. Zasadniczo mocne strony osób z autyzmem są widoczne najlepiej na przykładzie ich zainteresowań. Ważne, żeby osoby te miały możliwość rozwijania się w ramach swojego hobby, co może wpływać pozytywnie na ich samoocenę. Niektóre osoby z autyzmem często powtarzają pewne czynności, niejednokrotnie bardzo proste, jak kiwanie się lub wydawanie dźwięków. Mogą to również być bardziej skomplikowane zachowania, które zajmują dużo czasu i wówczas bardziej przeszkadzają w codziennym życiu. Nazywa się je czasem „stimami”. Wiele osób z autyzmem twierdzi, że stimy stanowią ich sposób na zrelaksowanie się lub wyzerowanie emocji. Osoby z autyzmem wydają się mieć silną potrzebę tego, by otoczenie funkcjonowało w znanych ramach („sameness”), dlatego niektóre zmiany mogą być dla nich niekomfortowe. Ważne, żeby odpowiednio przygotować te osoby do zmian, które mogą im przeszkadzać, i wykorzystywać w tym celu wizualne wskazówki.

Wiele osób z autyzmem poszukuje określonych bodźców zmysłowych, np. spoglądają na rzeczy z boku, dotykają przedmiotów o konkretnych fakturach. Przyciągają je także pewne zapachy. Wiele z nich odczuwa również nadwrażliwość wobec określonych bodźców, szczególnie hałasu. Osoby z autyzmem opisują go często jako bolesny, co może znacząco wpływać na codzienne życie. Przetwarzanie sensoryczne może również zaburzać nawyki żywieniowe. Faktura jedzenia może okazać się dla nich niekomfortowa, mogą też dążyć do spożywania określonych produktów. Dieta osób z autyzmem bywa więc bardzo monotonna. Ważne jest obserwowanie, czy dostarczają organizmowi niezbędnych kalorii oraz potrzebnej energii, jak również odnoszenie się z szacunkiem i zrozumieniem do problemów z integracją sensoryczną oraz szukanie odpowiednich rozwiązań. Gdy bodźce stają się zbyt przytłaczające, może to prowadzić do gwałtownych reakcji („meltdown”), co jest objawem nieradzenia sobie z sytuacją. Istnieje wiele środków zapobiegania dyskomfortowi odczuwanemu przez osoby z autyzmem, z czego najważniejsze są zrozumienie i tolerancja wobec ich zaburzenia. Dostępne są też różne sprzęty pomocnicze, jak np. słuchawki wyciszające, kołdry obciążające, piłeczki antystresowe i in.

  Autyzm, tak jak inne zaburzenia neurologiczne, rzadko można rozpoznać na podstawie czyjegoś wyglądu. Wiele osób odczuwa, jakby ich objawy autyzmu były w pewien sposób ignorowane lub nawet nieakceptowane. Starają się więc ukryć je, by zachować twarz. Sporo z nich wspomina, że zakłada pewną maskę, żeby lepiej dostosować się do otoczenia, co wymaga dużo energii i może wzmagać izolację społeczną. Wszystkie osoby muszą dostosowywać swoje zachowania do otoczenia i odczytywać sytuacje społeczne, żeby zorientować się, jakie postępowanie jest każdorazowo adekwatne. Pod tym względem wszyscy staramy się dopasować i reagować w odpowiedni sposób. Osoby z autyzmem mają problem z odczytywaniem sytuacji, a czasem jest to dla nich wręcz niemożliwe. Wiąże się to z umiejętnością zwaną teorią umysłu (ang. theory of mind), uznawaną przez niektórych za mentalne podłoże autyzmu. Możliwość domyślania się, co inne osoby myślą i czują, jest bowiem ważną podstawą skutecznej komunikacji i bycia świadomym, co się dzieje w otoczeniu. Osoby z autyzmem mają problemy z odczytywaniem reakcji i domyślaniem się, że poglądy i oceny innych osób mogą się różnić od ich własnych. Przez to kontakty stają się męczące i osoby z autyzmem odczuwają wyczerpywanie własnej energii z powodu prób dopasowania się. Usiłowanie ukrycia objawów autyzmu wydaje się częstsze wśród osób, które mają iloraz inteligencji w normie lub ponadprzeciętny, oraz wśród kobiet. Kobiety z autyzmem widzą często bezpośredni związek między próbami ukrycia objawów autyzmu a odczuwaniem lęku, a nawet wypalenia. Działania zapobiegawcze powinny więc uwzględniać to i wspierać zrozumienie, że wszyscy mogą być tacy, jacy są.

Osoby z autyzmem wykazują często różny poziom umiejętności, zależnie od dziedzin lub okoliczności. Mogą wykazywać wybitne zdolności w pewnych dziedzinach, a w innych ich brak. Niekiedy jest to związane z ich zainteresowaniami, ponieważ wiele z nich zagłębia się w pewną tematykę, a nie okazuje zaciekawienia innymi zagadnieniami. Niektórzy uważają, że wiąże się to z nieprawidłowością w funkcjach wykonawczych mózgu (ang. executive function). Uznaje się, że obszary w płatach czołowych kory mózgu są związane np. z samokontrolą, elastycznym myśleniem oraz pamięcią operacyjną. Funkcja wykonawcza wydaje się podłożem wielu zaburzeń neurorozwojowych i należy jeszcze lepiej zbadać, czy wyjaśnia różny poziom umiejętności występujący u osób z autyzmem. Inna teoria, która według niektórych może wyjaśniać różny poziom umiejętności wśród osób autystycznych oraz to, że często się w czymś specjalizują, ale nie umieją dostrzec całokształtu, to teoria o centralnej koherencji (ang. central coherence). Osoby z autyzmem natomiast wskazują, że całokształt nie stanowi niepodważalnej prawdy i że można argumentować, iż są to tak naprawdę dwa różne, ale jednakowo istotne spojrzenia na świat. Tak więc obecnie żadna teoria nie jest w stanie w pełni wyjaśnić złożonego zjawiska, jakim jest autyzm. Ważne jest dostrzeganie mocnych stron wyróżniających wiele osób z autyzmem i zweryfikowanie, czy wyzwania, z którymi często się spotykają, nie wynikają z braku tolerancji i braku zrozumienia tego, że każdy z nas jest inny.