Sjálfsskaði og sjálfsvíg

Sjálfsskaði og sjálfsvígshugsanir

Í daglegu tali er það kallað sjálfsskaði þegar einstaklingur meiðir eða skaðar líkama sinn viljandi án þess að ætla sér að deyja. Algengast er að fólk skeri sig eða rispi sig í húðina þegar það skaðar sig, en ýmis hegðun getur flokkast undir sjálfsskaða. Ástæður sjálfsskaða geta verið ýmsar og þær eru einstaklingsbundnar. Alls ekki allir sem stunda sjálfsskaða hafa hugsanir um að vilja deyja. Oft byrjar fólk að skaða sig til að reyna að ná stjórn á erfiðum tilfinningum eða til að létta á uppsöfnuðu álagi. Sjálfsskaði getur þannig veitt tímabundinn létti til að byrja með en fljótlega finnur fólk fyrir aukinni vanlíðan. Sjálfsskaðanum fylgir líka oft skömm eða sektarkennd sem veldur frekari vanlíðan. Aukin vanlíðan eykur líkur á að fólk skaði sig aftur og þannig viðhelst vítahringur sjálfsskaða. Um 10% ungmenna á heimsvísu hefur einhverntímann skaðað sig.

Sjálfsskaði þar sem ásetningur um að deyja er til staðar er í daglegu tali kallað sjálfsvígstilraun. Viðkomandi veldur sér einhversskonar skaða í þeim tilgangi að reyna að deyja. Fólk sem gerir sjálfsvígstilraun hefur oft verið með hugsanir um að vilja deyja áður, en þó ekki allir. Hugsanir um að vilja deyja eru tvenns konar. Annars vegar dauðahugsanir, sem eru hugsanir um að vilja ekki vera til lengur, en ekki beint hugsanir eða vilji til að valda eigin dauða. Sjálfvígshugsanir eru hugsanir um að vilja valda eigin dauða með einhverjum hætti. Bæði dauða- og sjálfsvígshugsanir geta verið einkenni þunglyndis, en ekki allir sem upplifa slíkar hugsanir eru með þunglyndi og það fá ekki allir sem eru að glíma við þunglyndi dauða- eða sjálfsvígshugsanir. Dauða- og sjálfsvígshugsanir eru algengari en margir halda, en um þriðjungur stúlkna og fjórðungur stráka á Íslandi 2016 höfðu einhverntímann hugleitt sjálfsvíg. Það er mikilvægt að vita að það er hægt að fá viðeigandi aðstoð þegar slíkar hugsanir koma upp.

Nánari útskýringar

Sjálfsskaði er algengur vandi, sérstaklega hjá unglingum og ungu fólki. Um 10% ungmenna hafa einhverntímann skaðað sig á ævinni.

Sjálfsskaði byrjar oft sem leið til að fá útrás fyrir eða létta á erfiðum eða sársaukafullum tilfinningum. Viðkomandi upplifir þá tímabundinn létti. Mjög fljótlega koma svo aftur upp neikvæðar tilfinningar og sjálfsskaðanum fylgja líka oft tilfinningar eins og skömm eða sektarkennd. Þannig myndast vítahringur sem viðhelst með meiri sjálfsskaða.

Sjálfsskaði kemur fram í ýmsum myndum og er alls ekki bara þegar fólk sker sig í framhandlegg eins og margir halda. Sjálfsskaði getur líka verið hegðun eins og að brenna sig, rífa í hár, kýla eða sparka í veggi eða húsgögn, reyna vísvitandi að lenda í slagsmálum, kroppa í húð, lemja höfði sínu við veggi eða hluti, slá sig eða taka inn stóra skammta af lyfjum. Það getur líka verið mikilvægt að vita að sjálfsskaði kemur oft öðruvísi fram hjá stelpum en strákum. Strákar eru til dæmis líklegri en stelpur til að reyna að lenda í slagsmálum eða kýla í hluti eða veggi.

Af hverju skaðar fólk sig? Það geta verið margar ástæður fyrir því að fólk skaðar sig, til dæmis:

Til að reyna að losa spennu, slaka á eða trufla erfiðar minningar eða tilfinningar
Til að sýna öðrum hvað þeim líður illa, sækjast í samskipti eða hjálp
Tjá eitthvað sem er erfitt að koma í orð
Refsa sér fyrir ákveðnar tilfinningar eða hugsanir
Breyta andlegum sársauka í líkamlegan sársauka

Sjálfsskaði leysir aldrei ástæðurnar fyrir upprunalega sársaukanum og þess vegna er talað um sjálfsskaða sem óhjálplegt bjargráð við tilfinningavanda. Mikilvægt er að fá aðstoð bæði til að stöðva sjálfsskaðann og til að leysa úr undirliggjandi vandamálum sem komu sjálfsskaðanum af stað til að byrja með. Það er hægt að læra ný bjargráð við mikilli vanlíðan, erfiðum tilfinningum eða minningum sem eru hjálplegri og fela ekki í sér sömu hættu og sjálfsskaði. Sjálfsskaða fylgir líka alltaf ákveðin áhætta, til dæmis á sýkingum eða að sjálfsskaði gengur of langt svo hann verður lífshættulegur og getur jafnvel valdið dauða þrátt fyrir að það hafi ekki verið ætlun viðkomandi. Fyrsta skrefið í batanum er alltaf að segja einhverjum frá og biðja um aðstoð.

Dauðahugsanir eru hugsanir um að vilja ekki vera til lengur, óska þess að hafa aldrei fæðst eða von um að lenda í slysi eða veikindum sem leiðir til dauða. Þar eru ekki beinar hugsanir um að valda eigin dauða með einhverjum leiðum. Dauðahugsanir geta verið afleiðing langvarandi streitu, kvíða eða þunglyndis. Þær geta einnig komið upp við mikla erfiðleika í lífinu. Þeim fylgir oft ákveðið vonleysi, hugsanir um að ástandið muni aldrei batna og tilfinningar eins kvíði, pirringur eða reiði.

Sjálfsvígshugsanir eru hugsanir um að vilja deyja en þær eru öðruvísi en dauðahugsanir af því að þá hugsar fólk líka um að vilja valda eigin dauða. Slíkum hugsunum fylgja oft vangaveltur um ýmsar aðferðir sem það gæti notað og sumir fara að leita sér upplýsinga um aðferðir. Sumir byrja að búa til áætlanir um það hvernig best væri að framkvæma sjálfsvíg eða ákveða einhverja eina aðferð eða tímasetningu. Svo fer fólk jafnvel að skipuleggja aðferð, útvega sér það sem þarf eða kveðja ástvini. Sjálfsvígshugsanir eru stundum afleiðingar geðraskana og geta meðal annars verið einkenni þunglyndis. Líkt og með dauðahugsanir geta sjálfsvígshugsanir líka verið afleiðing langvarandi streitu, áfalla eða annarra erfiðleika. Þannig geta allir einhverntímann upplifað sjálfsvígshugsanir og stundum er það meira að segja eðlilegt viðbragð við mikilli vanlíðan eða miklum erfiðleikum. Það er hins vegar mjög mikilvægt að segja einhverjum frá þegar slíkar hugsanir koma upp. Þó að sjálfshugsanir geti verið eðlilegt viðbragð eru þær alltaf merki um vanlíðan eða mikla erfiðleika og það er mikilvægt að vita að þær muni líða hjá og það er hægt að aðstoða við hvern þann vanda sem er að valda þessum hugsunum.

HVERT SKAL LEITA?

Ef þú eða einhver sem þú þekkir stundar sjálfsskaða eða er með dauða- og/eða sjálfsvígshugsanir er mjög mikilvægt að ræða við einhvern sem þú treystir og helst fagaðila. Sjálfsvígshugsanir er algengur vandi og getur verið eðlilegt viðbragð við mikilli streitu eða vanlíðan. Það er hægt að fá góða aðstoð við vanda eins og sjálfsskaða og sjálfsvígshugsunum.

Þú getur til dæmis leitað til:

1717 - hjálparsími Rauða Krossins eða netspjall á raudikrossinn.is
Heilsugæslan. Hægt er að leita brátt á heilsugæslu og ræða við hjúkrunarfræðing sem getur kallað til lækni sé talin þörf á því.
Píeta samtökin (pieta.is)
Bergið headspace fyrir ungmenni upp að 25 ára aldri (bergid.is)
Sálfræðingar á stofu (sal.is)
Bráðamóttaka geðsviðs eða bráðamóttakan Fossvogi. Ef vandi er bráður og alvarlegur og þarfnast þjónustu tafarlaust. Opið er á bráðamóttöku geðsviðs á Hringbraut frá kl. 12 til 19 alla virka daga og frá 13-17 um helgar og alla rauða daga. Utan opnunartíma bráðamóttöku geðþjónustu Landspítala er hægt að leita á slysa- og bráðadeild Landspítala í Fossvogi, sem er opin allan sólarhringinn og veitir bráðaþjónustu vegna geðræns vanda þegar lokað er á bráðaþjónustu á Hringbraut.
Ef vandinn er bráður og alvarlegur hjá einstakling undir 18 ára aldri er hægt að leita á bráðamóttöku barna á Barnaspítalanum á Hringbraut. Einnig er hægt að hafa samband við bráðateymi BUGL í síma 543 4300 á milli kl. 08 og 16:00 alla virka daga.

Ítarlegri lista af úrræðum á Íslandi má finna hér.

Ítarlegra lesefni um sjálfsskaða