Sjálfsmat

Hvað er sjálfsmat?

Sjálfsmat er í stuttu máli sú skoðun sem við höfum á okkur sjálfum. Skoðanir eru í raun hugsanir okkar um okkur sjálf, hugsanir um á hvaða sviðum við stöndum okkur vel í samanburði við aðra og á hvaða sviðum við teljum okkur ekki standa jafn vel að vígi. Þessar skoðanir geta átt við innri og ytri eiginleika. Innri eiginleikar væru til að mynda greind, ýmis konar kunnátta, hæfileiki okkar til að takast á við og leysa verkefni, færni okkar í samböndum við annað fólk sem og mannkostir svo sem góðvild, hjálpsemi, leiðtoga- og félagsfærni. Ytri eiginleikar eru þá útlitseinkenni svo sem fegurð, hæð og holdafar. Einnig mætti bæta við atriðum svo sem hvers konar föt, síma eða tölvu við eigum eða við hvers konar aðstæður við búum (húsnæði, fjölskyldubíll og aðrar lífs aðstæður).

Hvað er lágt sjálfsmat?

Lágt sjálfsmat er því að hafa almennt neikvæða skoðun á okkur sjálfum. Það er mjög persónubundið hvernig fólk lýsir lágu sjálfsmati og það er vitanlega misjafnt hvaða eiginleikar skipta fólk máli og hafa fengið skilaboð um að skipti máli. Sumir eru uppteknari af innri eiginleikum, aðrir af þeim ytri. Oft er um að ræða sambland af báðu. Lágt sjálfsmat einkennist því af dómhörku gagnvart sjálfum okkur. Fólk með lágt sjálfsmat dæmir sig mjög hart og það getur valdið mikilli vanlíðan, þunglyndi og kvíða. Dómarnir eru í raun skoðanir okkar á okkur sjálfum og eru oftast nær ekki byggðir á staðreyndum. Innan fræðanna eru þessar skoðanir gjarnan kallaðar kjarnahugsanir. Ef kjarnahugsanir okkar eru mjög neikvæðar þá fara þær að hafa víðtæk áhrif á líf okkar og hegðun, hvort sem er í skóla, vinnu eða í félagslegum samskiptum almennt.

Afleiðingar lágs sjálfsmats geta verið ýmis konar. Lág sjálfsmat getur leitt til áhættuhegðunar. Fólk á að hættu að reyna að ganga í augun á öðrum til leitar samþykkis með því svo sem að drekka áfengi, reykja/veipa, prófa fíkniefni eða brjóta af sér svo sem að stela/brjóta rúður. Fólk á að hættu að setja sér ekki viðeigandi mörk og segja ekki nei þó það langi ekki, t.d. í kynlífi. Eins getur lágt sjálfsmat minnkað stórlega líkur á að við látum okkar rétta ljós skína því við höfum talið okkur trú um að við þurfum að breyta okkur svo öðrum líki vel við okkur.

Lágt sjálfsmat getur leitt til geðræns vanda og öfugt. Þá ber sérstaklega að nefna margs kona kvíðaraskanir (félagskvíði, náms-/prófkvíði, almenn kvíðaröskun), þynglyndi og átraskanir (anorexia, búlemía, átkastaröskun, orthorexia, ofþjálfun). Lágt sjálfsmat getur haft víðtæk áhrif á framtíðina þar sem við getum látið skoðanir okkar en ekki staðreyndir ráða kasti í ákvarðanatöku. Slíkt getur haft áhrif á hvaða nám og störf við tökum okkur fyrir hendur auk þess hefur það áhrif á mörkin sem við setjum í samskiptum við annað fólk (við maka, samstarfsfólk, foreldrar, vini o.s.frv.).

Meira um lágt sjálfsmat

Neikvæð reynsla er nokkuð sem við öll verðum fyrir á lífsleiðinni. Lífið er víst ekki alltaf dans á rósum en fólk verður fyrir miserfiðri reynslu og það er breytilegt hvernig fólk túlkar reynsluna sem það verður fyrir. Neikvæð reynsla getur til að mynda verið erfitt uppeldi og lítill stuðningur, lærdómserfiðleikar (t.d. dyslexia eða annars konar námsraskanir), erfið sambönd (rifrildi, andlegt eða líkamlegt ofbeldi), höfnun af hendi fjölskyldumeðlima, kærasta/kærustu eða vina, fötlun ýmis konar, athugasemdir annarra eða önnur áföll.

Sjálfsmatið er í mótun alla okkar tíð en sér í lagi í bernsku og á unglingsárum. Á þeim tíma er heimsmynd okkar, viðhorf og skoðanir að mótast og við um leið að finna okkar stað í lífinu. Neikvæð reynsla hefur áhrif á skoðanir okkar og það hvernig við túlkum og skynjum lífið og tilveruna.

Lífsreglur eru leiðir okkar til að takast á við kjarnahugsanirnar. Þær eru meðal annars leið til að minnka kvíða og koma okkur frá aðstæðum þar sem líklegt er að kjarnahugsanirnar virkjast. Ef við höfum kjarnahugsunina „Ég er leiðinleg“ þá væri ein leið til að ekki komist upp um okkur að forðast félagsleg samskipti eða eyða miklum tíma í að ofhugsa hvað við segjum eða gerum í samskiptum við aðra. Ef kjarnahugsunin er „Ég er heimsk/ur!“ þá væru líklegar lífsreglur annað hvort að eyða óhemju tíma í námið og kunna allt utanbókar, eða að hætta hreinlega að reyna almennilega við námið því við höfum sannfært okkur um að það hafi ekkert uppá sig. Ef við reynum ekki þá getur okkur ekki mistekist!

Óhjálpleg hegðun er afleiðing þess að hafa óhjálplegar lífsreglur. Dæmi um óhjálplega hegðun er að forðast krefjandi aðstæður (taka ekki þátt, hætta námi snemma, taka ekki þátt í félagslífinu), gera miklar varúðarráðstafanir (kunna utanbókar, æfa fyrirlesturinn óhóflega, leita almennt samþykkis annarra fyrir ákvarðanatöku), vera mjög sjálfsgagnrýnin á eigin frammistöðu („tónleikarnir voru glataðir hjá mér því ég spilaði feilnótu“) og gera lítið úr eigin árangri („Æji, þau hrósuðu mér bara því þau vorkenna mér, ekki af því ég raunverulega stóð mig vel“).

Samfélagsmiðlar geta haft mikil áhrif á sjálfsmatið. Þar sjáum við glansmynd sem við virðumst of gjarnan trúa án þess að gagnrýna. Hins vegar veltum við of sjaldan fyrir okkur hinni hliðinni, eins og hvernig viðkomandi leit út kl. 07 fyrir make-up og photoshop/filtera, að þessi tiltekna manneskja glími hugsanlega líka við erfiðleika stundum. Eins virðist virði okkar sem manneskju á samfélagmiðlum fara eftir fjölda læka og „followers“. Svo eru miklar kröfur sem eru gerðar til okkar á samfélagsmiðlum sem við virðumst líka leggja á herðar annarra. Slíkt getur valdið óhjálplegar neikvæðum hugsunum svo sem: „Hann seen-aði mig bara“, „Sigga vinkona lækaði ekki myndina mína, henni líkar ekki jafn vel við mig og ég hélt“, „Ég fékk bara þumal, ekkert svar!“. Stefnumótaforrit líkt og Tinder eru ekki síður líkleg til að valda slíkum hugsunum („það super-lækar mig aldrei neinn!“, „Hún svarar mér ekki, sennilega er ég ekki nógu myndarlegur/áhugaverður eða verðugur“). Fyrir utan þá staðreynd að slík forrit lifa á hlutlægu mati á útliti en ekki á öllum hinum eiginleikunum sem við viljum hafa í tilvonandi kærustu/kærasta.

Saga Eiríks:

Eiríkur er 16 ára strákur og hann var að byrja í menntaskóla. Lífið hefur ekki alltaf verið Eiríki auðvelt. Hann var lagður í einelti í fyrstu bekkjum grunnskóla og var helsta stríðnin tengd því að hann væri rauðhærður og fremur lágvaxinn. Hann upplifði lítinn stuðning heima fyrir því foreldrar hans eiga við áfengisvanda að stríða. Vegna þessa hefur honum ekki gengið neitt sérstaklega vel í skóla hingað til, bæði var erfitt að einbeita sér þegar það var sífelld hætta á stríðni og foreldrar hans höfðu lítinn áhuga á skólagöngu hans. Eiríkur hefur mótað með sér kjarnahugsnirnar að hann sé heimskur, leiðinlegur og ljótur. Hann valdi sér menntaskóla sem eineltisseggirnir ætluðu ekki í. Núna langar hann að eignast vini og „byrja upp á nýtt“. Hann er búinn að spjalla við strák sem situr með honum í stærðfræði og hann langar að kynnast honum betur. Hins vegar sækja sífellt að honum kjarnahugsanir sem segja honum að hann sé heimskur og leiðinlegur og því spyr hann sig: „Af hverju ætti hann að vilja kynnast mér betur, ég hef ekkert að bjóða!“.

Það er misjafnt hvernig lágt sjálfsmat kemur fram hjá fólki, allt eftir reynslu þess í lífinu og túlkun. Sjá dæmisöguna um hana

Helgu:

Helga er fyrirmyndar nemandi og henni hefur alltaf gengið mjög vel í skóla. Nú er hún komin í menntaskóla og námið er orðið strembnara og það er ekki jafn auðvelt fyrir hana að læra allt efnið utanbókar, sem hefur annars reynst henni vel hingað til. Foreldrar hennar eru góð við hana og hana hefur aldrei skort neitt, en þau hafa alltaf gert miklar kröfur til hennar. Hún gleymir seint deginum í 8.bekk þegar hún kom heim eftir að hafa fengið 6 í líffræði en yfir 9 í öðrum fögum. Mamma hennar hrósaði henni lítið sem ekkert fyrir fögin sem gengu vel en skammaði hana fyrir sexuna. Helga lærði líka á fiðlu í grunnskóla og hún á minningu um að hafa spilað á tónleikum í 4.bekk en „frosnað“ í miðju lagi. Mamma hennar varð fúl og sýndi litla hlýju og skilning í þeim aðstæðum. Það hafa sótt að henni kjarnahugsanir um að hún sé almennt ekki nógu góð, t.d. námsmaður og tónlistarnemandi. Hún hefur fundið út að ef hún gerir ekki mistök þá sækja hugsanirnar síður að henni og foreldrar hennar eru ánægðir. Lífsreglan er því: „Ég má ekki gera mistök!“. Þetta hefur gert það að verkum að hún hætti á fiðlunni í 5.bekk og hún forðast almennt að byrja í nýjum tómstundum. Hún á að baki ótal svefnlausar nætur þar sem hún les yfir glósur fyrir próf eða skilaverkefni aftur og aftur. Hún er líka mjög kvíðin í prófum og þegar hún þarf að koma fram s.s. að halda fyrirlestur.

HVERT SKAL LEITA?

Heilsugæslan: Þegar fólk leitar sér aðstoðar hjá fagfólki er fyrsti viðkomustaður yfirleitt heilsugæslan. Fyrsta skrefið er að bóka sér tíma hjá lækni sem getur vísað þér á viðeigandi aðila ef ekki næst að leysa vandann þar. heilsugaeslan.is

Bráðamóttaka geðsviðs: Ef ástandið er brátt eða alvarlegt skal ekki hika við að leita á bráðamóttöku geðsviðs á Landspítala, en þangað getur fólk leitað með áríðandi mál af geðrænum toga án þess að eiga pantaðan tíma. Bráðamóttaka geðdeildar er staðsett á 1. hæð í geðdeildarbyggingunni á Hringbraut. Bráðamóttakan er opin frá kl. 12:00-19:00 á virkum dögum og frá kl. 13:00-17:00 um helgar og er síminn 543 4050. Í neyðartilfellum utan þess tíma er hægt að leita til bráðamóttökunnar á Landspítala Fossvogi. landspitali.is

Á einkastofur sálfræðinga. Á heimasíðu Sálfræðingafélags Íslands sal.is er leitarvél sem nota má til að finna sálfræðinga út frá staðsetningu, tungumáli, sérhæfingu og fleiri þáttum. Á einkastofur geðlækna. Fjöldi geðlækna veita lyfja- og samtalsmeðferð á einkastofum sínum.

Nánari upplýsingar og bjargráð fyrir einstaklinga, fagfólk og foreldra má finna á heimasíðu verkefnisins Sterkari út í lífið, sjalfsmynd.is. Hugræn atferlismeðferð við lágu sjálfsmati hefur gefið góða raun, hvort sem er í einstaklings- eða hópmeðferð.

Ítarlegri lista af úrræðum á Íslandi má finna hér.