Hvað er átröskun?

Átröskun er alvarlegt heilbrigðisvandamál í þjóðfélaginu og í mörgum tilfellum myndast vandi án þess að tekið sé eftir

Aldís Eva Friðriksdóttir sálfræðingur hjá Sálfræðingunum Lynghálsi

því. Einstaklingurinn sér það oft ekki sjálfur því hann er gjarnan fastur í vítahring og aðstandendur hans átta sig ekki strax á því hvað er að gerast. Fólki með átraskanir og aðstandendum líður kannski eins og þeir séu fastir í neti sem þeir geta ekki brotist út úr. Það er því mikils virði að gera sér grein fyrir því hvað átröskun er og hvað hægt er að gera til að rjúfa vítahringinn og brjótast út úr netinu.

Átröskun er annarsvegar trufluð hegðun gagnvart mat þar sem viðkomandi takmarkar mjög hvað hann eða hún borðar og hversu mikið. Stundum tekur viðkomandi átköst þar sem óhóflegt át á sér stað á mjög skömmum tíma. Hinsvegar er átröskun ýkt tilraun til að stjórna lögun líkamans. Athyglin beinist þá að því að stjórna þyngdinni.

Átröskunum má skipta í þrjá flokka, anorexia nervosa eða lystarstol, bulimia nervosa eða lotugræðgi og óskilgreinda átröskun. Anorexía er skilgreind sem grannt holdafar þar sem líkamsþyngd er minni en 85% af kjörþyngd. Einstaklingurinn er mjög hræddur við að þyngjast, jafnvel þrátt fyrir að vera í undirþyngd. Hann sér sig sem þyngri og feitari en aðrir sjá hann og þetta hefur áhrif á sjálfsmyndina. Blæðingastopp geta einnig átt við hér en það er þegar misst hefur verið af þremur eða fleiri blæðingum í röð. Búlimía er skilgreind sem tíð átköst nokkrum sinnum í viku yfir nokkra mánaða tímabil. Í þessum átköstum er mikið magn matar innbyrgt á stuttum tíma eða á innan við tveimur klukkustundum. Á meðan þessum átköstum stendur upplifir einstaklingurinn mikið stjórnleysi. Til að bæta upp fyrir áhrif þeirra hitaeininga sem voru innbyrgðar í átkastinu reynir viðkomandi að hreyfa sig mikið, framkalla uppköst, nota hægða- og þvaglosandi eða jafnvel allar þessar aðferðir. Hvernig einstaklingurinn lítur á líkama sinn hefur mikil áhrif á sjálfsmynd hans. Hér er þó ekki um undirþyngd að ræða. Í óskilgreinda átröskunarflokkinn falla allar þær átraskanir sem valda vanlíðan og hömlun í daglegu lífi en ná ekki greiningarskilmerkjum anorexíu eða búlimíu. Óskilgreindar átraskanir er stærsti flokkurinn en einungis lítill minnihluti nær greiningu búlimíu og enn færri anorexíu.

Þegar fólk takmarkar fæðu í langan tíma verður nær óhjákvæmilegt viðbragð að sífellt hugsa um mat. Fólk verður heltekið af mat og því að borða eða borða ekki en borðar þó sífellt minna. Einstaklingur með átröskun fer líka að beina athyglinni að því að finna aðrar leiðir til að stjórna líkamslögun og líkamsþyngd sinni og má segja að þetta ýti undir átröskunina. Að baki er sjálfsmynd sem vísar til þess hvernig horft er á sjálfan sig, maður metinn og virði og gildi sett á ýmsar hliðar lífsins. Markmiðið með reglum um megrun og útlit og aðferðum til að stjórna lögun og þyngd líkamans er að líða vel í eigin skinni. Einstaklingur með átröskun metur sig að stórum hluta útfrá útliti, getu til að stjórna áti, lögun og þyngd líkamans. Þetta þróast gjarnan útfrá lífsreynslu, öðru fólki í kringum okkur og fjölmiðlum. Fyrst í stað er mikil vellíðan, hrós og jákvæð viðbrögð fyrir útlit en svo breytist þetta í vítahring með tímanum. Reglurnar verða svo strangar að ekki er hægt að fara eftir þeim til lengri tíma er litið. Það má því segja að það sé óhjákvæmilegt að reglurnar verði brotnar á einhverjum tímapunkti og að viðkomandi valdi þar með sjálfum sér vonbrigðum. Viðbrögðin verða gjarnan þau að rífa sig niður og sjálfsmyndin verður því verri. Til að líða betur eru settar ennþá strangari og erfiðari reglur. Eftir því sem reglurnar eru strangari verður líklegra að þær verði brotnar. Vítahringurinn myndast frekar og verður stöðugt erfiðara að brjótast út. Sjálfsmyndin heldur áfram að brotna. Aðrar alvarlegar afleiðingar sem geta þróast er líkamlegar eins og til dæmis beinþynning, skemmdar tennur, hjartsláttatruflanir og fleira.

Átröskun stendur í flestum tilvikum ekki yfir stutt tímabil sem líða hjá heldur skiptist tímabilið oft í góða og slæma tíma. Stundum nær átröskunin yfirhöndinni en á öðrum tímum er hægt að bæla niður áhrif hennar. Þetta getur tekið sinn toll á aðstandendur. Átröskun getur stuðlað að þungu andrúmslofti á heimilinu og þá sérstaklega að erfiðleikum á matmálstímum. Átröskunin tekur upp nær allan tíma og orku og smám saman er mikil einangrun orðinn veruleiki einstaklingsins með átröskunina. Þetta reynir á aðstandendur og fjölskyldulíf. Takmörkun fæðu til lengri tíma hefur sálfræðilegar afleiðingar. Mikill pirringur og þreyta gerir vart við sig og það er stutt í hvasst viðmót. Hvatningar til að borða á matmálstímum geta haft þveröfug áhrif, býr til mótþróa og er þá oft gengið lengra í sveltinu. Erfitt samskiptamyndur vindur upp á sig. Því er mjög mikilvægt að auka meðvitund og fræðslu um átraskanir en umræðan er mjög þörf. Átraskanir snúast ekki einungis um mat og matarhegðun heldur að miklu leyti um sjálfsmynd og líkamsímynd og þörfina til að bæta þessa þætti. Þessu fylgir gjarnan mikil skömm og því þarf að uppræta þetta taboo sem fylgir átröskunum og geðröskunum almennt í samfélaginu.